Rivojlanish hech qachon bir joyda turmaydi. Bugungi kunda kompyuter texnologiyasi inson hayotining ajralmas bo’lagiga aylandi. Qayerga bormang albatta kompyuterga yoki kompyuter texnologiyasiga ko’zingiz tushadi. O’n yil oldin katta magazinlarda kassa apparati turardi. Hozir esa nafaqat katta, balki uncha yirik bo’lmagan magazinlarda ham kassa apparati o’rniga kompyuter o’rnatilgan. Bugungi kunga kelib kompyuter texnikasi butun bir insoniyat hayotini har bir javhada qamrab oldi.
Kompyuter va kompyuter texnologiyasida qilinayotgan yangiliklar tilga juda ham ko’p yangi so’zlarni olib kirmoqda. Masalan: mikroprotsessor, operativ tizim, piksel, obekt va boshqalar. Bu so’zlarning aksariyati ingliz tili negizida paydo bo’lmoqda. Kompyuter sohasida ishlovchi har qanday shaxs bu so’zlarni o’z tiliga borligicha (hech qanday tarjimasiz) qabul qilmoqda, ya’ni tillarga bu so’zlar “jargon” sifatida kirib kelmoqda. Keyinchalik esa bu so’zlar o’z-o’zidan yangi terminlarga aylanib qolmoqda.
Tarjima insoniyat hayotida muhim rol o’ynaydi. Bugungi kunda texnika olami rivolanishi bilan kirib kelayotgan so’zlarni tarjima qilish bir muncha muammolarni yuzaga keltirmoqda.
Kompyuter olami va uning ishlash jarayonini bilan shug’ullanuvchi fan informatika tilning boyligi va imkoniyatini hisobga olmagan holda butun dunyoda paydo bo’layotgan so’zlarni o’zbek tiliga shunchaki qanday bo’lsa shundayligicha olib kirmoqda. Masalan: diskretlilik1so’zini misol qiladigan bo’lsak. Bu so’z inglizcha discreteness so’zining “o’zbekchalashuvi”, lekin tarjimasi emas. Bu so’z o’zbek tiliga usluksizlik deb tarjima qilinadi. Albatta kitob mualliflari so’zning ma’nosini qavs ichida berib o’tishgan. Lekin nega bu so’zni lug’atimizga olib kirishmoqchi bo’lishgani tushunarsiz. Shu kitobning1 30-sahifasida “… dasturlarni komyuterlar bajara olishi uchun translyatorlar deb nomlanuvchi maxsus dasturlar raqamli ko’rinishga o’tkazib beradi” deb yozilgan. Bu jumladagi translyatorlar so’zi e’tiborga molik. Aynan bu so’z o’zbek tiliga tarjimon deb tarjima qilinadi3. Agar biz texnik jihatdan nazar solib bu so’zni muqobil deb olmay qoldirishimiz zarur deb hisobga olganimizda ham xatolikni ko’rishimiz mumkin. Chunki bu so’zga o’zbek tili ko’plik qo’shimchasi bo’lmish –lar qo’shilgan. Bundan tashqari so’z [trænz'leɪtə] ya’ni transleytor tarzida olib kirilishi kerak edi. Bu so’zni o’zbek tiliga kirib kelishida rus tilining o’rni bo’lganligiga shubha yo’q. Rusiyzabon xalq ingliz tilidagi bu so’zni “транслятор”2 tarzida o’zlashtirgan. Protsedura so’zi ham aynan muammoli jarayonlardan biri. Bu so’z procedure ingliz tilidan tarjima qilinganda jarayon tarzida tarjima qilinadi. Agar bu so’zni tilimizga qabul qiladigan bo’lsak transliteratsiyadan foydalanib prosedure yoki [prə'siːʤə] prosije tarzida qabul qilishimiz lozim bo’ladi. Grapf so’zining ma’nosini berishda transliteratsiyadan to’g’ri foydalanilgan hamda o’zbek tiliga “graf” tarzida o’zlashtirilgan. Lekin bu so’zni o’zlashtirishda tarjima qilish mumkinligi haqida o’ylab ko’rilmagani e’tiborga molik. Bugungi kunda adabiyotlarda web-sahifa, web-brauzer atamalarini ko’p uchratishimiz mumkin. Ularning ko’pchiligida bu so’zlar qo’shtirnoqqa olinmagan yoki ajratib ko’rsatilmagan.
Buning oqibatida so’zdagi ingliz tiliga xos bo’lgan “w” harfi o’zbek alifbosiga kirib qolmoqda.
Hozir ifoda etilgan so’zlarga o’xshash “yangi” so’zlar juda ham kop. Masalan: gipermurojaat, gipermatn, server, teg, animatsiya, mikroprotsessor, matritsa, piksel, protocol, yacheyka va boshqalar. Baholanki ifoda etilgan so’zlarni o’zbek tiliga tarjima qilish mumkin. Masalan bugungi kunda adabiyotlarda ifoda etilayotgan “web-sahifasi” so’zini Internet sahifasi yohud veb-sahifa tarzida, keyingi ifoda etilgan “web-brauzer” so’zini veb-brauzer yoki veb ko’rsatgich, yoki internet ko’rsatuvchi deb, yoki animatsiya so’zini “jonli rasm” tarzida tarjima qilish mumkin.
Bunday so’zlarni shunchaki tilimizga qabul qilishda davom etadigan bo’lsak tilimizning leksik qatlamiga yetarli darajada ta’sir qiladi. Kompyutet texnikasi rivojlanishda davom etar ekan u yangiz so’zlarni kashf qilishda davom etadi. Shunday ekan bugungi kunda tilshunoslar hamda tarjimashunoslar oldida kompyuter texnikasining til leksikasiga ta’sirini kamaytirish yoki barataraf etish masalasi turibdi.
Bu masalani hal qilish uchun biz tilshunoslar, tarjimonlar hama
· Kompyuter neologizmlari haqidagi barcha ma’lumotlarni yig’ish
· Kompyuter neologizmlarini o’zbek tiliga tarjima qilish
· Kompyuter neologizmlarini tarjima qilishdagi jarayonlarni tahlil qilish
· Kompyuter neologizmlarini tarjima qilishda yuzaga keladigan muammolarni bartaraf qilish choralarini ishlab chiqish.
Kompyuter terminlarining tarjimasining murakkabligi, albatta, u so’zning aynan muqobili yo’qligidir, lekin bu kompyuter orqali kirib kelayotgan so’zlarni tarjima qilishning iloji yo’q degani emas. Biz, tarjimonlar, kompyuter neologizmlarini tarjima qilishda tarjimaning har qanday yo’lidan (kalkalash, umumlashtirish, ma’noni berish, antonim tarjima, transliteratsiya) foydalanishimiz zarur. Zero globallashuv hamda kompyuter texnikasi rivojlanayotgan jarayonda tilimizni tashqi “xavf” dan asrash har bir tilshunos hamda tarjimonning sharafli burchi hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. “Informatika va hisoblash texnikasi asoslari” B.Boltayev va boshq.,2011
2. Англо-русский толковый словарь терминов и сокращений по ВТ, Интернету и программированию. 1998-2007 гг., Э.М. Пройдаков, Л.А. Теплицкий
3. O’zbekcha inglizcha lug’at. 2005.
l
